दिंवगतको नाउँमा मनाउने पर्व गाईजात्रा

फोटोः त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

• त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

नेपालमा मनाइने गाईजात्रा विश्वको इतिहासमा नै अद्वितीय र अनुपम चाड रहिआएको छ । हामी संस्कार र संस्कृतिमा एकदमै धनी छौँ, हाम्रो रीतिरिवाजहरुमा विविधता छन् । गाई वा गाईको रुपमा मानिसलाई सिँगारेर नगर परिक्रमा गरेर यो पर्व मनाइने भएकोले यस पर्वलाई गाईजात्रा भनिएको हो ।

गाईजात्रा जनैपूर्णिमाको भोलिपल्ट अर्थात् भाद्र शुक्ल प्रतिपदाका दिन मनाइने गरिन्छ । १५ औं शताब्दीको गोपालराज वंशावली र मल्लकालिनमा लेखिएको ‘ठ्यासफू’ मा समेत ‘सायात’ शब्दको उल्लेख भएबाट प्राचीनकालदेखि नै यो पर्व मनाउँदै आएको प्रमाणित हुन आउँछ । नेपाल भाषाको ‘सायात’ (सापारु) शब्दको अर्थ नेपालीमा ‘गाईजात्रा’ अर्थ लगाइन्छ ।

त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

 

नेपाल भाषामा सापारु भनेर मनाउने यस पर्व नेवारहरुको मौलिक पर्व हो । दिंवगतको सम्झना तथा आत्माको शान्तिका लागि गाईजात्रा पर्व मनाउने गरिन्छ । यमलोकको मुख्यढोका वर्षभरि बन्द रहने र पृथ्वीलोकमा गाईजात्रा निकालेपछि यमलोकको ढोका खुल्ने सजिलैसित स्वर्गलोकमा पुग्छन् भन्ने धार्मिक विश्वास छ । मृतआत्माहरुले यमलोक प्रवेशपाई मुक्ति पाउने गरुड पुराणमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ भने हिन्दूधर्मअनुसार यस पर्वका बारेमा पद्मपुराणमा समेत उल्लेख छ ।

शास्त्रीय मान्यताअनुसार मानिसले मरेपछि स्वर्ग जाने बाटोमा पर्ने एउटा ‘वैतरणी’ नदी तर्नुपर्छ । वैतरणी शब्दमा त्याग र दानको महत्व लुकेको छ । जसले समाजमा दान गरेर योगदान पु¥याएको छ त्यसैले वैतरणी नदी सहजै तर्न सक्छ भन्ने गाईजात्राको लक्ष्यार्थ रहेछ । यस्तै वैतरणी तर्न गाईको पूच्छर समातेर मात्र सकिन्छ र त्यसपछि मात्र स्वर्ग पुगिन्छ भन्ने हिन्दूहरुको जनविश्वास रहेको छ । यसरी नेपाली सांस्कृतिक जीवनका प्राचीनकालदेखि नै चल्दै आएका गाईसम्बन्धी अनेकन् धार्मिक आस्था, निष्ठा र उपयोगितामा ‘गाईजात्रा’ को जन्म भएको देखिन्छ ।

किंवदन्ती र चलन

कुनैपनि चाडपर्वहरुको आफ्नै मौलिक इतिहास, कथन र किंवदन्तीहरु जोडेर आएको हुन्छ । गाई र जात्रा अर्थात् यस दिन माता र पृथ्वीको रुपमा हिन्दू संस्कारमा पूजनीय गाईको जात्रा पनि हो । यो जात्रा निकाल्ने चलन कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने तिथिमिति निश्चत नभए तापनि एक भनाईअनुसार राजा प्रताप मल्लका ने.सं. ५७५ (वि.सं. १५१२) समयमा उपत्यकामा बिफरको महामारी फैलिएको थियो । त्यसै महामारीले थुप्रै जनताहरुको मृत्यु हुन पुग्यो र त्यसै क्रममा प्रताप मल्लको कान्छो छोरा चक्रवर्तेन्द्र मल्लको समेत मृत्यु भयो । यही छोराको मृत्युको शोकमा परेकी रानीलाई शान्त पार्न प्रयास गर्दा पनि सफल हुँदैन । अनि व्याकुल रानीलाई ‘मानिसहरु अन्यत्र पनि मरेका छन् र मर्छन्’ भनी देखाएर चित्त बुझाउन खोज्छन् । यसरी राज्यमा वर्ष दिनभित्र मृत्युभएका नागरिकहरुको नाउँमा तिनका आफन्तहरुले गाईजात्रा निकाली नगर परिक्रमा गराउन राजाले हुकुम जारी गरेका थिए ।

जुन घरमा महिला र पुरुष मरेको हुन्छ । त्यस घरबाट गाईं र जोगीको भेषमा निकाल्नु पर्ने घोषणा गरे बाट हरेक घरले नगर परिक्रमा गर्नुपर्ने भयो र साथै त्यससँगै विभिन्न किसिमका झाँकी, नृत्य र बाजागाजा समेत समावेश गर्नु पर्ने देखियो । जात्रामा भाग लिने सबै टोलीहरु राजाको दरबारको बाटो (हनुमानढोका) भएर नगर घुम्नु पर्ने आदेश भएको थियो । यही प्रचलन आजसम्म पनि चलिरहेकै छ । सुरुमा प्रत्येक मृतकका घरबाट गाईलाई नै सिंगारेर निकाल्ने चलन थियो । बिस्तारै बिस्तारै पछि गाईको सट्टामा गाईको मुकुन्डो लगाएर अथवा अनुहारमा गाईको चित्र बनाएर जात्रा निकाल्न थालियो । मान्छेको जीवन चीरस्थायी छैन भन्ने कुरा तत्कालीन रानीलाई कुरा गरेर बुझाउन सफल नभएका राजाले यो पर्व चलाएर आफ्नो उद्देश्यमा सफल भएका देखिन्छन् ।

फोटोः त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

गाईजात्रा गर्ने चलन राजा प्रताप मल्लकै पालादेखि सुरु भएको देखिए तापनि मान्छे मरेको नाउँमा गाईजात्रा निकाल्ने परम्परा गोपालराज वंशावलीअनुसार भक्तपुरका राजा जयस्थिति मल्लको शासनकालमा नै सुरु भईसकेको देखिन्छ । अझ बौद्ध परम्पराअनुसार मरेको आफन्तहरुको नाममा गाईजात्राको भोलिपल्ट पाटनको मंगलबजारमा निस्कने मतयाः जात्रा राजा गुणकामदेवको राज्यकालमा नै सुरु भईसकेको देखिन्छ ।

गाईजात्राको सम्बन्धमा सिल्भाँ लेभीले आफ्नो पुस्तक हिन्दू अधिराज्यको इतिहास ‘नेपाल’मा लेख्छन् – भाद्र पद

(अगस्त–सेप्टेम्बर) मा गाईजात्रा सुरु हुन्छ । गाईको मुकुन्डो, माला इत्यादि लगाएका मानिसहरु बाटा–बाटामा नाच्छन् र गाउँछन् । नेवार परिवारको कुनै सदस्य वर्ष दिनभित्र मरेको छ भने त्यो परिवारले कुनै मानिसलाई गाई बनाई बाहिर पठाउँदछन् । गाईको पछि–पछि कुमारी पनि हुन्छिन् । भोलिपल्ट गाईको ठाउँमा बाघको मुकुन्डो लगाई जात्रा निस्कन्छ र यो जात्रालाई व्याघ्राजात्रा भन्दछन् ।

राजा प्रताप मल्लले गाईजात्रा पर्व चलाएको किंवदन्ती भएपनि नेवार समुदाय बाहेकले गाईजात्रा गर्ने प्रचलन रहेको पाइँदैन । मल्लकालमा नेपाल मण्डल विशेषगरी काठमाडौँ उपत्यकामा नेवार समुदायको मात्र बसोबास भएको स्थान भएकाले गाईजात्रा नेवार समुदायले मात्र मनाउने पर्वका रुपमा विकास भएको संस्कृतकर्मी प्रा. डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ ।

फोटोः त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

बौद्ध साहित्यको ललितविस्तरमा गाईजात्राबारे केही प्रसंग लेखिएको पाइन्छ, गौतमबुद्ध तपस्या गरी बसेका बखत उनको तपस्या भङ्ग गर्न भनी क्लेश, मृत्यु र देवस्कन्धहरुले विभिन्न पहिरन एवं रुपमा आएर उनलाई तपस्याबाट विमुख पार्ने प्रयास गरे तर कसैको केही नलागेपछि उनीहरु भागेका थिए । त्यसपछि देवतागण बुद्धको दर्शन गर्न भनी आए तर चार दिनसम्म कुरेर मात्र दर्शन गर्न पाए । ललितविस्तरका आधारमा गाईजात्राको परम्परा पुरानो हो भन्ने बुझिन्छ तर मध्यकालमा यसको स्वरुपमा परिवर्तन आएको हुनसक्छ । यस्तै लिच्छविकालको अभिलेखमा गौ युद्ध उत्सव भनी लेखिएको पाइएकाले लिच्छविकालमा पनि गाईजात्रा मनाइन्थ्यो भन्ने केही इतिहासविद्को भनाइ रहेको छ । 

इतिहासविद्हरुका अनुसार काठमाडौँमा भन्दा पहिले भक्तपुरमा गाईजात्रा पर्व मनाउने गरेको भनाइ रहेको पाइन्छ । यो जात्रा भक्तपुरमा भने आठ दिनसम्म मनाइने परम्परा छ । जनै पूर्णिमाको साँझ सुकुलढोकास्थित नाट्येश्वरी मन्दिरमा पूजा गरेपछि धाँ बाजा, तःबाजा, धिमय् बाजाको संयुक्त तालमा घिन्ताङघिसी (लट्ठी नाच) ले भक्तपुर शहर परिक्रमा गरेसँगै सुरु हुने गाईजात्रा कृष्णाष्टमीका दिन सम्पन्न हुन्छ । भक्तपुरको गाईजात्राको मुख्य आकर्षण भनेकै घिन्ताङघिसी नाच हो । विशेषगरी घिन्ताङकिसीमा वmेटावmेटी र युवायुवतीको समूह शरीरमा अनेक रङ पोती, बेढङ्गका लुगा लगाई बढीभन्दा बढी अरुलाई हँसाउने गर्छन् । त्यस्तै उनीहरु हातमा विभिन्न ज्यावल लिई त्यसलाई आपसमा ठोक्काउँदै अनौठो र रमाइलो किसिमले नाच्दै नगर परिक्रमा गर्दछन् ।

यस्तै, हरियो करिब १५ फिट लामा चारवटा बाँसलाई ठाडो पारेर आयाताकारमा बाँधेर त्यसलाई कपडाले बेरेर तहामचा बनाइन्छ । तहामचाको शिरमा गाईको चित्र, परालको सिङ राख्ने साथै मृतकको तस्बिरसमेत राखेर छाता ओढाइन्छ । तहामचालाई बाँसको नोल लगाएर मृतकका आफन्तले काँधमा बोकेर नगर परिक्रमा गराइन्छ । त्यसले जात्रा हेर्न आएकालाई कसको तहामचा निकालेको त्यो स्पष्ट हुने गर्दछ । तहामचालाई नगर परिक्रमा गराउनुपूर्व मृतकको घरको मूलढोका अगाडि पुरोहितले क्रियापुत्रद्वारा संकल्प गराई विधिबमोजिम पूजा गर्ने प्रचलन रहेको छ । संस्कृतिकर्मी प्रा डा. पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठका अनुसार भक्तपुरकै तालाकोस्थित कुमालेले भने मृतात्माको शान्तिका लागि माटोको गाई बनाएर नगर परिक्रमा गराउँछन् । उनीहरुले आफ्नै मौलिक पुख्यौली पेशा अन्तर्गतको माटोका आकर्षक गाई बनाएर नगर परिक्रमा गराउने गरेको भनाई छ । गाईसँगै मृतकको स्मृति झल्काउने करुणरस प्रधान गीति लीला, रामायण र श्रीकृष्ण लीलासमेत प्रदर्शन गरिन्छ ।

कीर्तिपुरमा मनाइने गाईजात्रा अन्यत्रको भन्दा अलि भिन्न रहेको पाइन्छ । यहाँ मृतकको नाममा र नयाँ घर बनाएको उपलक्ष्यमा गाई निकाल्ने चलन छ । प्रताप मल्लको पालादेखि सुरु भएको मानिए तापनि स्थानीय संस्कृतिविद्हरु यो जात्रा लिच्छवीकालदेखि नै यस क्षेत्रमा प्रचलनमा आएको दावी गर्दछन् । यहाँको गाईजात्राको मुख्य विशेषता अथवा भिन्नता भन्नु सुकेको छालालाई गोलाकार बनाई घिसारेर ल्याउने गरिन्छ, जसलाई धाकः लुइगु भनिन्छ । यस कार्यमा संलग्न हुने पात्रहरु बाजा बजाउँदा र नाच्दा निस्कने आवाज र नाचलाई नै धेँधँपापा (कसैकसैले ‘झ्याँ झ्याँ पापा’ पनि भनिन्छ) नाम दिइएको भनाई रहिआएको छ । मुख्यतः नाचको अग्रपंक्तीमा विभिन्न मुखुन्डो लगाएका र अनेक प्रकारका सामानहरु बोकेका नृतकहरु र पछिपछि घरमा आफन्तजनहरुको मृत्यु भएको परिवारका सदस्यले सहभागिताले नगर परिक्रमा गरिन्छ । यहाँ गाईजात्राको प्रमुख आकर्षण पनि यही मानिन्छ । अन्यत्र मनाएजस्तै पशुपति देवपत्तनमा पनि गाईजात्रा मनाइन्छ । यहाँ तीन दिनसम्म लगाएर जात्रा मनाउने यो एक ठाउँ मात्र हो ।

आजभोलि काठमाडौँ उपत्यकाबाहिर पोखरा, पाल्पा, हेटौंडा, वीरगञ्ज, नेपालगञ्ज, धरान, धनकुटा, विराटनगर, बाग्लुङ, अर्घाखाँची आदि सहरहरुमा पनि गाईजात्राको चलन पाइन्छ भने नेपालबाहिर आसाम, दार्जिलिङ र सिक्किममा बसोबास गर्ने नेवारहरुले समेत केही वर्षअघिदेखि गाईजात्राको प्रचलन शुरु गरेको देखिन्छन् ।

यो परम्परा नेवार समुदायमा मात्र सीमित नभइ अरु जातिले पनि गाईजात्रा निकाल्दै आइरहेका छन् । यस बखत विशेषत व्यङ्ग्यात्मक, हाँस्यव्यङ्ग्य, नाटक मञ्चन, प्रहसन, गाईजात्रा पत्रिका समेत प्रकाशित भएको हुन्छ । अनि सञ्चार माध्यमबाट हाँस्यव्यङ्ग्यको चाडपर्वको रुपमा मनाउने गरेको पाइन्छ । मृत्युवरण गरिएकाहरुले कसरी मोक्ष प्राप्त गर्छ भन्ने चिन्तन गरिने दिन भएको हुनाले यसको अर्थ दिवंगतको नाममा खुसी मनाएको कदापि होइन अर्थात् जात्रा गरिएको होइन । त्यसैले यस्तो संवेदनशील विषयलाई अर्थका अनर्थ लाग्ने गरी गरिएको नामाकरण प्रति समयमै सजग एंव सचेत हुनुपर्ने देखिन्छ ।

गोरखापत्र दैनिक, श्रावण २१, २०७४ मा प्रकाशित